Nghiên cứu Văn xuôi tự sự của Phan Khôi từ góc nhìn văn hóa
Luận văn sau đại học của tác giả Lê Thị Cẩm Tú đi sâu vào nghiên cứu văn xuôi tự sự của Phan Khôi dưới góc độ văn hóa. Phan Khôi, một học giả xuất sắc, đã khéo léo tiếp thu tinh hoa văn hóa nước ngoài để làm giàu cho nền văn hóa dân tộc. Từ báo chí, thơ ca đến đặc biệt là văn xuôi tự sự, ông đã có những đóng góp quan trọng vào tiến trình hiện đại hóa văn học Việt Nam.
Mở đầu
Đầu thế kỷ XX, cuộc tiếp biến văn hóa Đông - Tây đã tạo nên một bước ngoặt lịch sử, đưa văn hóa Việt Nam tiến vào kỷ nguyên hiện đại, tiên tiến mà vẫn giữ vững bản sắc dân tộc. Trong bối cảnh đó, Phan Khôi (1887 - 1959) nổi lên như một trí thức tiêu biểu, tiếp thu những tư tưởng đa văn hóa từ Trung Quốc, Nhật Bản, Pháp... Ông là người đã chắt lọc tinh hoa văn hóa ngoại quốc để vun đắp cho văn hóa nước nhà. Những đóng góp của ông trải rộng từ lĩnh vực báo chí, thơ ca, và đặc biệt là thể loại văn xuôi tự sự, đều góp phần quan trọng vào quá trình hiện đại hóa nền văn học Việt Nam.
Mặc dù đã có nhiều công trình nghiên cứu về phong cách chính luận của Phan Khôi, nhưng việc nghiên cứu văn xuôi tự sự của ông dưới góc độ văn hóa vẫn còn là một khoảng trống. Phần lớn các tác phẩm văn xuôi tự sự của Phan Khôi đều mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam đương thời. Do đó, việc khám phá khía cạnh này là vô cùng cần thiết.
Luận văn của tác giả Cẩm Tú hướng đến việc làm rõ và đánh giá các giá trị văn hóa trong văn xuôi tự sự của Phan Khôi từ cả phương diện nội dung lẫn nghệ thuật. Qua đó, luận văn khẳng định những đóng góp cụ thể của Phan Khôi vào việc hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX.
Tóm lược kết quả nghiên cứu
Để thực hiện luận văn, tác giả đã sử dụng hướng tiếp cận văn hoá học để khảo sát 5 tác phẩm văn xuôi tự sự tiêu biểu của Phan Khôi, bao gồm: Sóng gió bể hoạn (1918); Mộng trong giấc mộng (1918); Trở vỏ lửa ra (1939); Bà Hỏa (1939) và Ông Năm Chuột (1958).
Mối quan hệ giữa văn hóa, văn học và sự nghiệp sáng tác của Phan Khôi
Văn hoá và văn học luôn có mối quan hệ gắn bó với nhau, không thể tách rời. Trong mối quan hệ này, Người đọc nhận thấy rõ vai trò của văn hoá đối với văn học và vai trò của văn học đối với văn hoá, vai trò của việc nghiên cứu văn học dưới góc nhìn văn hoá học.
Phan Khôi là một nhân vật đa tài, hội tụ một cách hài hòa tinh hoa văn hóa thế giới và truyền thống văn hóa dân tộc. Ông không chỉ là nhà thơ, nhà báo, nhà tiểu thuyết mà còn giữ vị trí quan trọng trong nền văn học nước nhà với tư cách là một nhà phê bình, bút chiến và nghị luận sắc bén. Với bút lực dồi dào, Phan Khôi đã để lại một khối lượng tác phẩm đồ sộ và giá trị, tạo thành một kho tàng di sản văn hóa quý báu cho văn chương và báo chí. Từ truyện ngắn, tiểu thuyết, tản văn, tạp văn đến lý luận phê bình, khảo cứu lịch sử, ngôn ngữ, những thành tựu của ông khiến thế hệ sau phải nể phục. Đặc biệt, dấu ấn văn hóa trên trang văn xuôi tự sự của Phan Khôi là điểm nhấn quan trọng. Do đó, việc nghiên cứu đề tài "Văn xuôi tự sự của Phan Khôi từ góc nhìn văn hóa" sẽ đi sâu soi chiếu những quan niệm, lý luận về văn hóa và văn học, về mối quan hệ giữa chúng, để từ đó làm rõ những nét đặc sắc và giá trị văn hóa của dân tộc, đặc biệt là văn hóa xứ Quảng, trên mọi phương diện, nhằm khám phá cái hay, cái đẹp trong văn chương và con người Phan Khôi.
Về phương diện nội dung
Miền Trung, với lịch sử hình thành và phát triển đầy gian khó, quá trình chiến đấu và xây dựng bền bỉ, cùng sự tác động của giao lưu văn hóa và đặc điểm địa lý, thiên nhiên, đã hun đúc nên bản lĩnh và tính cách đặc trưng của người dân nơi đây, đặc biệt là xứ Quảng. Điều này không chỉ ảnh hưởng sâu sắc đến tư tưởng, nghệ thuật mà còn in đậm trong văn chương nơi đây. Phan Khôi đã sử dụng ngôn ngữ thuần thục để tái hiện một không gian văn hóa cùng con người miền Trung một cách chân thực.
Trong văn xuôi tự sự của Phan Khôi, ta dễ dàng bắt gặp những người con miền Trung kiên cường, nhân hậu, chịu thương chịu khó, trung hiếu, dám nghĩ, dám nói và dám làm. Những phẩm chất, tính cách tốt đẹp ấy đều được ông khắc họa rõ nét và sinh động. Đây không chỉ là sự tìm hiểu hay lý giải mà còn là sự hoài niệm, là tình yêu sâu sắc của Phan Khôi dành cho quê hương mình. Qua các góc nhìn khác nhau, qua nhiều câu chuyện trong các tác phẩm khiến người đọc có điều kiện hiểu biết sâu sắc hơn về vùng đất và con người nơi đây. cốt cách và tâm hồn xứ Quảng đều nằm trong các tác phẩm văn xuôi tự sự của ông. Dù đi bất cứ nơi đâu ở mọi miền tổ quốc, thì cốt tình xứ Quảng vẫn luôn hiển hiện trong các trang viết của Phan Khôi.
Những trang văn của Phan Khôi mang đậm nét con người Nam Trung Bộ bởi sự thẳng thắn, bản lĩnh, dám nói, dám làm. Quan trọng hơn, Phan Khôi đã tiếp nhận vấn đề trong tâm thế của một nhà báo phản biện mạnh mẽ, dám thẳng thắn tranh luận những vấn đề nổi cộm trong xã hội đương thời. Về nội dung phản ánh, văn xuôi tự sự của Phan Khôi đi sâu vào hiện thực xã hội đương thời, phê phán những hủ tục làng quê và cổ xúy nữ quyền, đồng thời phơi bày hiện thực phổ biến trong xã hội thực dân nửa phong kiến lúc bấy giờ.
Về phương diện nghệ thuật
Phan Khôi đã dành một quá trình lao động nghệ thuật nghiêm túc để kiến tạo nên những trang viết văn xuôi tự sự mang dấu ấn cá nhân rõ nét. Không gian và thời gian nghệ thuật trong các tác phẩm của ông chủ yếu được nhìn nhận qua con mắt đời thường của một nhà nho, toát lên nét đặc trưng của vùng đất Nam Trung Bộ. Thông qua các thủ pháp nghệ thuật đặc trưng của thể loại tiểu thuyết và truyện ngắn, ông đã chuyển tải thành công những đặc sắc văn hóa nơi đây. Cách xây dựng nhân vật để chuyển tải các nội dung văn hóa, tư tưởng của người viết đã tạo nên một lối viết rất Phan Khôi.
Phan Khôi sở hữu lối viết vừa sâu sắc, vừa dí dỏm, tạo ra tiếng cười chua chát, mỉa mai, cay đắng, đôi khi có cả sự khiêu khích bất cần đời. Văn Phan Khôi chính vì thế có góc cạnh, sắc sảo, vô cùng hiệu quả khi dùng để cãi lẽ, đấu tranh. Ngoài ra, Phan Khôi đã rất thành công khi xây dựng nhân vật văn hóa gắn liền với những phẩm chất và chức năng văn hóa đặc trưng của vùng đất Nam Trung Bộ. Việc ông sử dụng phương ngữ địa phương và sự tiếp biến ngôn ngữ trong văn xuôi của mình cũng góp phần tạo nên nét văn hóa đặc trưng của quê hương ông.
Kết luận
Luận văn đã đánh giá một cách toàn diện giá trị văn xuôi tự sự của Phan Khôi từ góc nhìn văn hóa. Trong các tác phẩm của mình, Phan Khôi đã soi chiếu dưới góc nhìn văn hóa để các nhân vật dù ở trong hoàn cảnh nào, cũng giữ được bản chất thiện lương, chịu thương chịu khó, trung hiếu, nhân hậu.
Việc nghiên cứu này mang lại cái nhìn tổng thể về việc tiếp cận văn xuôi tự sự từ góc độ văn hóa, đồng thời là cơ sở gợi mở cho các hướng nghiên cứu tác phẩm của các nhà văn, nhà thơ khác từ góc nhìn tương tự. Luận văn sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho những ai quan tâm đến việc nghiên cứu mối quan hệ giữa văn hóa - văn học trong nghiên cứu văn học và tác giả Phan Khôi.
Hoàng Anh
Nguồn LVLA: "Nghiên cứu Văn xuôi tự sự của Phan Khôi từ góc nhìn văn hóa".
Xem toàn văn tại Trung tâm Thông tin và Thống kê Khoa học và Công nghệ tỉnh Bình Dương